Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd Duitsland opgedeeld in vier afzonderlijke gebieden, elk gecontroleerd door de vier geallieerde machten: de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en de Sovjet-Unie. Naarmate de betrekkingen met de USSR verslechterden, verhardde de splitsing zich tot slechts twee afzonderlijke regio's: West-Duitsland, gesteund door de Verenigde Staten en andere westerse democratieën; en Oost-Duitsland, dat werd bestuurd door de Sovjet-Unie.De Berlijnse Muur, gebouwd door de Duitse Democratische Republiek (DDR) in 1961om West van Oost-Berlijn te scheiden, werd een symbool van de scheiding tussen democratie en communisme. Oost-Duitsland sneed zijn burgers af van het Westen en zette ze met geweld neereen opstand in Oost-Berlijn in 1953.
Toen Michail Gorbatsjov in 1985 secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie werd, bouwden hij en president Ronald Reagan een verstandhouding op waardoor de Verenigde Staten en de USSR de betrekkingen konden verbeteren. Uiteindelijk gebeurde het ondenkbare: op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur, het symbolische einde van de Koude Oorlog.
Het volgende is een toespraak van ambassadeur J.D. Bindenagel, die van 1989-1990 de voormalige plaatsvervangend Amerikaanse ambassadeur in de Duitse Democratische Republiek was, aan de Universiteit van Notre Dame op de tiende verjaardag van de val van de Berlijnse muur. In zijn toespraak vertelt hij over zijn persoonlijke ervaringen met de val van de Berlijnse Muur en gaat hij in op de ontwikkelingen die dit mogelijk hebben gemaakt. Lees ook overhoe de VS omgingen met een herenigd Duitsland.
"De wereld hield de adem in terwijl ze wachtte tot de Sovjet-tanks de Duitse revolutionairen zouden verpletteren"
BINDENAGEL: Het belangrijkste conflict van ideeën dat mijn carrière heeft gevormd, was de Oost-West-confrontatie tussen kapitalisme en communisme. In feite heb ik het grootste deel van mijn professionele carrière besteed aan het verdedigen van vrijheid tegen de communistische dreiging. De symbolische draaikolk van dat conflict was bij de Fulda-kloof in Duitsland, waar een miljoen soldaten van de NAVO tegenover een miljoen soldaten van het Warschaupact stonden opgesteld, klaar om de wereld te vernietigen. Ik was zelf infanterieofficier in Würzburg, Duitsland, in de buurt van de Fulda-kloof, deze belangrijkste Sovjet-invasieroute door Midden-Europa.
De deling van Berlijn, gesymboliseerd door de Berlijnse Muur, was voor ons een angstaanjagende herinnering aan de onmenselijkheid van de mens jegens de mens. Tijdens het eerste jaar van de Berlijnse Muur stierven meer dan 50 mensen toen ze probeerden te ontsnappen aan het communistische paradijs. Op 17 augustus 1962 probeerde de 18-jarige Oost-Berlijner Peter Fechter te ontsnappen bij Checkpoint Charlie. Terwijl hij de muur beklom, schoten zijn eigen Oost-Duitse grenswachters hem neer. Urenlang lag hij hulpeloos en onbeheerd aan de voet van de Berlijnse muur terwijl hij doodbloedde. De wereldwijde vreugde over de val van de Berlijnse muur op 9 november 1989 werd overal gemakkelijk begrepen als een einde aan deze belediging van de waardigheid van mensen overal.
Gedurende zijn 28-jarig bestaan heeft de Berlijnse Muur verdeeld, maar de geest van de Duitsers in de Duitse Democratische Republiek niet overwonnen. Het einde van de Berlijnse Muur bracht een nieuw, herboren Duitsland – de Berlijnse Republiek – gewijd aan de menselijke waardigheid, opgericht in de democratische instellingen van de Republiek Bonn en de democratische revolutie in Oost-Duitsland.
Ik was plaatsvervangend Amerikaans ambassadeur in Oost-Berlijn toen de Berlijnse Muur werd doorbroken. Later was ik landendirecteur voor Duitsland op het ministerie van Buitenlandse Zaken en vervolgens plaatsvervangend en waarnemend Amerikaans ambassadeur in de Berlijnse Republiek. De meest gestelde vraag in het afgelopen decennium was en is; "Wat is de Berlijnse Republiek?" De volgende vraag was onvermijdelijk; “Wat betekent dit nieuwe Duitsland, de Berlijnse Republiek, voor de Verenigde Staten?”
Laat me een anekdote met u delen die de geest van vrijheid van de revolutie van 1989 weergeeft. Ik was een gelukkige ooggetuige toen de Berlijnse muur naar beneden stortte (“Ich war dabei”) 28 jaar nadat de Oost-Duitse leider Walter Ulbricht dit gehate symbool van communisme en verdeeldheid oprichtte. Ik was de plaatsvervangende Amerikaanse ambassadeur in Oost-Berlijn en deed verslag van die democratische revolutie die de Berlijnse muur zou neerhalen, zou helpen een einde te maken aan de koude oorlog en een nieuwe orde zou scheppen, waarin Duitsland weer verenigd, soeverein en sterk zou verschijnen.
Gedurende het jaar 1989 zorgden dramatische gebeurtenissen voor een nieuw gevoel van vrijheid in de wereld en daagden ze de Koude Oorlog uit. Sovjetpresident Gorbatsjov begon zijn glasnost [herstructurering] en glasnost [openheid] experiment. Studenten in China demonstreerden voor democratie op het Tiananmen-plein en werden op brute wijze verpletterd door communistische tanks. In de twee Duitslanden stonden 2 miljoen soldaten nog oog in oog tegenover de Berlijnse Muur, klaar voor oorlog.
In de nacht van 9 november 1989 hield de hele wereld zijn adem in, wachtend tot de Sovjet-tanks zouden rollen en de Duitse revolutionairen zouden verpletteren.ze hadden gedaan in 1953. Hoewel de Sovjet-tanks niet zijn uitgerold, heeft de revolutie onze wereld veranderd.
De Verenigde Staten predikten tijdens de Koude Oorlog zelfbeschikking in een poging om democratische bewegingen te bevorderen en stationeerden miljoenen Amerikaanse soldaten in West-Duitsland om een communistische aanval af te schrikken. Oost-Europeanen hadden herhaaldelijk geprobeerd om vrijheid te vinden en het juk van het communistische bewind te breken, maar dat mislukte. Ondanks mislukte pogingen in Oost-Duitsland in 1953,in Hongarije in 1956,in Tsjecho-Slowakije in 1968, en in Polen in 1980, in de zomer van 1989 probeerden de Midden-Europeanen het opnieuw.
Op de Amerikaanse ambassade in Oost-Berlijn wisten we dat de reactie van het Rode Leger met zijn miljoen Sovjet- en Oost-Duitse soldaten die langs de Duits-Duitse grens waren ingezet, bepalend zou zijn voor het slagen of mislukken van deze nieuwe democratische revolutie. AWashington Posthoofdartikel in augustus van dat jaar herinnerde ons eraan dat als de Sovjet-Unie ergens in Europa tussenbeide zou komen om haar belangen te beschermen, ze dat in Oost-Duitsland zou doen.
Desalniettemin wilden sommige Oost-Duitsers hun vrijheid en soevereiniteit en waren ze bereid een deel van hun rechten op te eisen die gegarandeerd waren in de Slotakte van Helsinki, ondertekend door hun communistische leider, Erich Honecker. Deze dappere zielen zochten vrijheid om te reizen en het afschaffen van de Oost-Duitse reiswet werd de symbolische roep om politieke vrijheid tijdens hun revolutie. Ze kenden de woorden van president John Kennedy dat vrije mannen overal trots zouden zijn zichzelf Berlijners te noemen, en ze kenden de uitdaging van president Ronald Reagan aan Sovjetpresident Michail Gorbatsjov om de Berlijnse muur af te breken. Ze testten die sterke band van een gemeenschappelijk lot in onze toewijding aan de waardigheid van de mens, de rechtsstaat en vrijheid.
De gebeurtenissen in de revolutie waren adembenemend. Tienduizenden DDR-burgers waren naar het Westen gevlucht en nog eens een miljoen wilden emigreren. Demonstraties van duizenden demonstranten in de straten van Leipzig, Dresden en Berlijn vormden een bedreiging voor de regering en hadden op 18 oktober geleid tot de afzetting van de Duitse communistische leider Erich Honecker. De nieuwe DDR-leider, Egon Krenz, was ook een communist en hard nodig om de regering onder controle te krijgen en de steun van het volk te winnen. We wisten dat gebeurtenissen de stabiliteit van de koude oorlog zouden kunnen ontrafelen en onze ambassade meldde op 6 november dat het DDR-politburo de verachte reiswet aan het veranderen was en voorspelde hopelijk dat als dergelijke veranderingen voortduren, de Berlijnse muur "irrelevant" zou worden.
Op basis van de rapportage van onze ambassade kreeg president George Bush in zijn ochtendbriefing van 9 november van zijn inlichtingenbriefer te horen dat de DDR mogelijkheden had geopend voor vrijer reizen voor zijn burgers en dat de Berlijnse muur als gevolg daarvan ‘irrelevant’ zou kunnen worden, precies de beschrijving die wordt gebruikt in het rapport van de politieke adviseur van de Amerikaanse ambassade, Jon Greenwald. Dit was het moment om te bepalen of deze revolutie aan de definitie voldeed. Ik had nog nooit een revolutie meegemaakt en kende alleen de tekstboekdefinitie. Ik stond op het punt het heel persoonlijk te ervaren.
Terwijl, zoals Timothy Garten Ash opmerkte, een eeuw werd verslagen bij de peilingen, geloof ik dat het de democratische revolutie was die zich verspreidde van Solidariteit naar het Kremlin en een einde maakte aan het communisme in Europa. Het is in de nasleep van het einde van de Koude Oorlog dat ik de opmerkingen van Ralph Waldo Emerson over de Amerikaanse Revolutie heb gevonden die de nieuwe dynamiek van de Europese politiek aan het einde van het millennium weergeven. Hij zei: "Als er een bepaalde periode is waarin men zou willen geboren worden, is dat dan niet het tijdperk van de revolutie, waarin oud en nieuw naast elkaar staan, waarin de energie van alle mensen wordt doorzocht door angst en door hoop, wanneer de historische glorie van het oude kan worden gecompenseerd door de rijke mogelijkheden van het nieuwe?"
De Hongaren zouden waarschijnlijk enkele honderden Oost-Duitsers laten ontsnappen
De gebeurtenissen tijdens die donderdag in november waren kalm; President Gorbatsjov had zijn bezoek ter ere van de 40e verjaardag van Oost-Duitsland beëindigd met een waarschuwing over de dramatische gebeurtenissen in Oost-Duitsland en zei: "Degenen die te laat komen, zullen worden gestraft door de geschiedenis." We wisten niet dat de geschiedenis op het punt stond ons in te halen.
Diezelfde avond woonde ik in Berlijn de receptie bij van de directeur van het Aspen Institute Berlin, David Anderson, voor zijn nieuwe plaatsvervanger, Hildegard Boucsein, met de burgemeesters van Oost- en West-Berlijn, de geallieerde militaire commandanten, de Oost-Duitse spionageadvocaat Wolfgang Vogel en vele anderen. We waren een nietsvermoedende groep insiders. Wat er later op 9 november 1989 bij de Berlijnse Muur zou gebeuren, zou voor ons allemaal een verrassing zijn.
Aan het einde van de receptie vroeg de Oost-Duitse advocaat Wolfgang Vogel, die had onderhandeld over de vrijheid van Sovjet-dissident Sharansky en eerder de U-2-piloot die boven Rusland was neergehaald, Gary Powers, me om een lift naar West-Berlijn, waar hij zijn auto had geparkeerd. Natuurlijk was ik blij hem een lift aan te bieden en zijn beoordeling te vragen van de Oost-Duitse reactie op de veranderingen in de DDR-reiswet van 6 november, die door duizenden demonstranten in het hele land waren afgewezen. Vogel als advocaat van Honecker was hoogstwaarschijnlijk op de hoogte van de volgende stappen van de DDR.
Een paar maanden eerder, toen de Amerikaanse ambassadeur Richard Barkley en ik Vogel bezochten in zijn bescheiden huis aan het Titi-meer, vertelde hij ons dat de Hongaren waarschijnlijk enkele honderden Oost-Duitsers in Hongarije naar het westen zouden laten ontsnappen. De Hongaren hadden in mei op dramatische wijze het prikkeldraad langs hun grens omgehakt. De Hongaarse grens werd inderdaad gezien als een ontsnappingsluik uit het communistische blok en het neerhalen van het hek veroorzaakte in de nazomer een stroom vluchtelingen. De Hongaren stonden op het punt hun nieuwe toezegging aan een VN-vluchtelingenverdrag na te komen en hun verplichtingen onder het Warschaupact om Oost-Duitsers terug te sturen naar de DDR te negeren. Vogel zou me zeker op de hoogte brengen van het feit dat het Politburo nadenkt over hoe te reageren op de eisen van de revolutionairen voor het recht om vrij te reizen.
Op weg naar het centrum van West-Berlijn aan de Ku'dam, vertelde Vogel me dat het DDR-procureurscollege van 7-8 november bijeen was gekomen en aanvullende wijzigingen in de DDR-reiswet had voorgesteld. Vogel dacht dat de nieuwe wijzigingen, die nog niet zijn aangekondigd, zouden voldoen aan de vraag van de Oost-Duitsers naar meer reisvrijheid.
Toen ik rond 7.30 uur Oost-Berlijn binnenreed, kwam de scherpe geur van zwavel uit de bruinkool van Oost-Duitsland me tegemoet. Het was een wetend gevoel dat de geur in mijn neusgaten bracht; de geur hing overal, in mijn kleren rond de gebouwen. De geur van bruinkool gaf heel Oost-Duitsland dat sinistere, sombere aanzien dat zo vertrouwd was geworden.
Ik ging rechtstreeks naar de ambassade waar ik een zeer opgewonden politieke sectie aantrof. Ze waren stomverbaasd over de verklaring van de Oost-Duitse regeringswoordvoerder Guenther Schabowski op televisie. Hij had de wereld verteld dat het Politburo instemde met meer wijzigingen in de reiswet en dat Oost-Duitsers snel bezoekersvisa konden krijgen (“in kurzem”) voor reizen naar het Westen van hun lokale “Volkspolitie” en dat de DDR een nieuw verwerkingscentrum zou openen om emigratiezaken onmiddellijk te behandelen.
Hoewel meer dan we ons hadden kunnen voorstellen, stond de mondelinge verklaring van Schabowski open voor zeer uiteenlopende interpretaties. NBC-presentator Tom Brokaw, die de briefing van Schabowski bijwoonde, vroeg of dit betekende dat de Berlijnse Muur open was; Schabowski zei naar verluidt; "Ja."
Hij haastte zich naar de westelijke kant van de Brandenburger Tor om de wereld aan te kondigen dat de Berlijnse Muur open was. De Oost-Duitsers hoorden; “Reizen naar het Westen is per direct mogelijk.” De revolutie, ooit opmerkelijk gecontroleerd, met zijn maandagavonddemonstraties in Leipzig en Dresden, leek uit de hand te lopen.
We stuurden een politiek functionaris van de ambassade, Heather Troutman, rechtstreeks naar Checkpoint Charlie en een andere, Imre Lipping, naar het DDR-perscentrum om de tekst van de verklaring op te halen. Terwijl we op jacht waren naar de tekst van de reiswet, werden de eerste Oost-Duitsers, die zonder visum probeerden over te steken, terug naar huis gestuurd door de bewakers van Checkpoint Charlie, die hen vertelden dat ze eerst een visum moesten krijgen. Het leek ons dat de DDR-bewakers de zaken onder controle konden houden, terwijl de nieuwe procedures werden uitgewerkt.
Met de tekst van de aangekondigde vrijheid om te reizen en te emigreren in de hand hebben we die vertaald en naar Washington getelegrafeerd. Ik belde de Situation Room van het Witte Huis en het Operations Center van het State Department om er zeker van te zijn dat ze het rapport hadden en om hen op de hoogte te stellen van de laatste ontwikkelingen. Toen belde ik ambassadeur Barkley en de Amerikaanse minister in West-Berlijn Harry Gilmore, en wij diplomaten deelden onze snelle beoordeling van de aankondiging van het Politburo. We dachten dat de Oost-Duitsers hun visa zouden krijgen en dan naar West-Berlijn zouden gaan. We wisten niet hoe snel de Oost-Duitsers de wil van de grenspolitie zouden testen om hen te laten vertrekken en terugkeren.
Nadat we onszelf hadden verzekerd dat we verslaggevers hadden om de gebeurtenissen te volgen en het laatste nieuws hadden gerapporteerd, ging ik rond 22.00 uur naar huis, naar de nabij gelegen Oost-Berlijnse voorstad Pankow. Toen ik de Schönhauserallee in Oost-Berlijn opreed, was ik verrast om zoveel Oost-Duitse, geplastificeerde Trabant-auto's van geperst hout te zien die schijnbaar verlaten waren bij de controlepost in de Bornholmerstrasse die de S-Bahn overstak naar West-Berlijn. Aan het einde van de straat bij de controlepost zag ik tientallen Duitsers bij de slagboom staan en schreeuwen naar de bewakers die de oversteek verdedigden.
Ik kende de oversteek goed. Ik stak het regelmatig over; mijn kinderen staken daar dagelijks over om de Duits-Amerikaanse John F. Kennedy Schule in Zehlendorf, West-Berlijn, bij te wonen. Binnen de oversteekplaats waren kazernes gevuld met gewapende grenspolitie. Brandslangen, zoals die later bij de Brandenburger Tor werden gebruikt, werden zorgvuldig aangelegd om eventuele muurspringers af te weren. Aan de andere kant van de controlepost, veilig in het westen, stonden de felle lichten van een tv-cameraploeg klaar op de brug, klaar om onmiddellijk beelden van deze confrontatie op de brug de wereld rond te sturen.
Ik haastte me door de laatste paar blokken om snel thuis te komen. Binnen zette ik de televisie aan om te zien welke foto's er naar de Oost-Duitsers werden gestraald door de camera die ik had gezien. Mijn vrouw Jean snelde naar de tv-kamer, bang dat ik onze kinderen wakker zou maken. Ik legde de laatste gebeurtenissen uit en hoe onze bezorgdheid leek om te slaan in opwinding toen we getuige waren van de val van de Berlijnse muur. Ik belde ambassadeur Barkley, Jon Greenwald onze politiek adviseur en Harry Gilmore in West-Berlijn. We wisten dat de gebeurtenissen ons spoedig zouden omringen.
Binnen enkele minuten werd de Berlijnse muur doorbroken. Eerst kwam er een golf Oost-Berlijners door de controlepost in de Bornholmerstrasse, die de vrijheid voor alle Oost-Duitsers aankondigde. Ze stroomden over en hun foto's gingen de hele wereld rond. Ze waren gratis! Maar ik had een zinkend gevoel. Hadden ze een visum? Wat is er met de visumplicht gebeurd? Wie had de leiding? *
Een paar uur later, rond 6.30 uur, volgde ik het schoolbusje van mijn dochter Annamarie uit de derde klas naar de Bornholmerstrasse op weg door de menigte naar school in het Westen. Haar busje reed tussen de mensenmassa's in die nu beide kanten op stroomden. Bij het zien van het rode diplomatieke nummerbord stapten de mensen opzij om haar door te laten. Ik stond daar te kijken hoe mijn kind in het Westen verdween met enige onzekerheid over haar lot. Mijn zoon Carl zou over minder dan een uur volgen.
De DDR-radio kondigde aan dat er vanaf 8.00 uur op 10 november visa nodig waren om te reizen. Ik verbleef in de Bornholmerstrasse en naarmate het uur naderde, werd de menigte groter en drukte zich tegen de controlepost terwijl de paniek zich verspreidde. De angst om opgesloten te worden, de kans gemist te hebben om West-Berlijn te zien voordat de DDR de poort sloot, was voelbaar. Kort voor dat afgesproken uur werd die deadline verschoven naar 12.00 uur. Later werd de deadline bijgesteld naar maandag. Maandag had de regering-Krenz echter haar legitimiteit en autoriteit verloren; de mensen hadden hun vrijheid geëist en gewonnen. Macht en autoriteit waren overgegaan van de SED-regering naar de mensen, die nu de leiding hadden. Niemand wist wat er daarna zou gebeuren.
We zaten allemaal gevangen in de wazige beelden van de revolutionaire video die vastzat in fast-forward. De gebeurtenissen in die uren overweldigden ons met een mengeling van angst, euforie en hoop voor de toekomst.
Toen onze kinderen, Annamarie en Carl, terugkeerden van de John F. Kennedy Schule in West-Berlijn, besloten mijn vrouw, Jean, en ik dat ook wij de nieuwe openheid van de Berlijnse Muur zouden testen. We waagden ons naar de muur in de Eberswalderstrasse, waar de gebouwen in het oosten en de
Het trottoir was in West-Berlijn, en waar in 1961 bij de bouw van de Muur vreselijke taferelen plaatsvonden van wanhopige mensen die hun vrijheid of dood tegemoet sprongen. De 'Bausoldaten', soldaten in de bouw, waren bezig met het afbreken van de Berlijnse muur in de Eberwalderstrasse. Tegen de tijd dat we aankwamen, hadden ze al verschillende delen van drie meter hoog en één meter breed uit de muur gehaald. Voor dit gapende gat stonden honderden Oost-Duitsers plichtsgetrouw te wachten op de Oost-Duitse Volkspolizei om hun visa te verstrekken in overeenstemming met de Schabowski-verklaring van 9 november.
We hadden onze diplomatieke identiteitskaarten en gingen via de nieuwe grensovergang het niemandsland binnen. Toen wij, vergezeld van onze hond "Willi", de griezelige ruimte tussen Oost en West binnenstapten, riep de zevenjarige Carl uit; "Er zijn twee muren." Inderdaad, aan het einde van het niemandsland torende boven ons de witgekalkte muur aan de westkant uit.
We staken West-Berlijn binnen met talloze Oost-Duitsers en werden begroet met juichende West-Berlijners en een gevoel van tijdopschorting. Gedesoriënteerd vonden we een speeltuin voor onze kinderen waar ze speelden, terwijl Jean en ik probeerden de vreemdheid van het staan in West-Berlijn tussen zoveel Oost-Duitsers in ons op te nemen. Eenwording tussen de Duitsers had net plaatsgevonden en we waren getuige van de vermenging van twee tegenstrijdige systemen die twee generaties lang gescheiden waren. Berlijn was van de ene op de andere dag een Oost-Duitse stad geworden.
Europa Geheel en Vrij
Nadat we onze persoonlijke oriëntatie hadden gekregen, keerden we terug naar Oost-Berlijn en stapten we op weg naar huis terug de dodenstrook in. Toen we de verboden zone binnengingen, kwam er een Oost-Duitse bewaker naar ons toe die onze weg blokkeerde en onze paspoorten eiste. Toen we onze Oost-Duitse diplomatieke identiteitskaarten lieten zien, wees hij ze af en zei dat de oversteek alleen voor burgers van de Duitse Democratische Republiek was. We voerden aan dat ook wij in Oost-Duitsland woonden ondanks het feit dat het ongelooflijk leek dat een westerling vrijwillig in dat communistische land zou wonen. Na een verhitte dialoog mochten we passeren. Teruggaan naar Oost-Berlijn was alsof je door de schemerzone dwaalde, het land was verdwenen en een revolutie veegde de Berlijnse muur weg en zou spoedig het bestaan van Oost-Duitsland zelf wegvagen.
Ik wist dat de dagen in Oost-Duitsland beperkt waren. Alleen tussenkomst van de Sovjets kon de lijdensweg verlengen. President Gorbatsjov riskeerde perestrojka [herstructurering] en glasnost [openheid] in Rusland als hij ervoor koos om militair in te grijpen in de DDR; hij zou Oost-Duitsland verliezen als hij dat niet deed. We hadden geen idee van de volgende stappen of hoe de revolutie zou verlopen.
Terwijl de wereld werd meegesleurd in de euforie van de foto's bij de Brandenburger Tor, instrueerde president Bush ons dat er niet op de muur gedanst zou worden. De Oost-Duitsers hadden enige vrijheid gewonnen, maar de revolutie had de krachten van de geschiedenis ontketend die door de koude oorlog waren ingeperkt.
Bij een ontmoeting met Gorbatsjov zes maanden later, vertelde Gorbatsjov aan president Bush dat Duitsland zou kunnen beslissen om al dan niet lid te worden van de NAVO. In de tussenliggende maanden werd de grootste diplomatieke onderneming sinds de Tweede Wereldoorlog met de grootste vaardigheid ondernomen. Duitsland, met de visie en het bekwame leiderschap van de Amerikaanse president en kanselier Kohl, was verenigd en dit millennium kan eindigen in vrede met heel en vrij Europa.
